Testament jest jednym z podstawowych instrumentów regulujących przejście praw majątkowych po śmierci spadkodawcy. W przypadku braku testamentu stosuje się zasady dziedziczenia ustawowego wynikające z przepisów kodeksu cywilnego. Sporządzając testament spadkodawca uzyskuje możliwość ukształtowania swojego majątku w sposób bardziej elastyczny, co pozwala na pominięcie niektórych osób przewidzianych przez ustawę, a także na wyznaczenie innych podmiotów, które nie byłyby uprawnione do dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy.
Definicja testamentu
Testament jest jednostronną czynnością prawną rozporządzającą majątkiem spadkodawcy na wypadek jego śmierci. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, testament może zostać sporządzony wyłącznie przez jedną osobę, a jego treść powinna jednoznacznie wyrażać wolę spadkodawcy. Testament stanowi podstawowe narzędzie prawa spadkowego, które pozwala na wyłączenie stosowania zasad dziedziczenia ustawowego w takim zakresie, w jakim spadkodawca dokona rozporządzeń swoim majątkiem w testamencie.
Testament jako czynność prawna musi być zgodny zarówno z przepisami prawa, jak i z zasadami współżycia społecznego, a jego treść powinna być wolna od wad oświadczenia woli, takich jak groźba, błąd czy brak swobody działania spadkodawcy.
Rodzaje testamentów w Polsce
Testamenty zwykłe
Testament zwykły stanowi najczęściej wykorzystywaną formę testamentu, która może zostać sporządzona w każdym czasie przez osobę posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych. W tej grupie wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje testamentów:
- Testament własnoręczny (holograficzny)
Testament własnoręczny to dokument, który spadkodawca sporządza samodzielnie, odręcznie zapisując całą treść testamentu, opatrzając go datą oraz swoim własnoręcznym podpisem. W przypadku tej formy testamentu przepisy wymagają, aby całość dokumentu była sporządzona pismem ręcznym, bez użycia narzędzi technicznych, takich jak komputer czy maszyna do pisania. Brak własnoręczności, brak daty (chyba że jej brak nie wpływa na pewność i ważność testamentu) lub brak podpisu mogą skutkować nieważnością testamentu.
- Testament notarialny
Testament sporządzony w formie aktu notarialnego to dokument opracowany i zatwierdzony przez notariusza. Jest to jedna z najbezpieczniejszych form testamentu. Testament notarialny wymaga osobistego stawiennictwa spadkodawcy w kancelarii notarialnej i złożenia oświadczenia woli w obecności notariusza, który sporządza akt notarialny zawierający treść testamentu. Ta forma testamentu znacząco minimalizuje ryzyko podważenia jego ważności, gdyż notariusz przeprowadza weryfikację tożsamości oraz świadomości spadkodawcy, co zmniejsza ryzyko popełnienia błędu czy działania pod przymusem.
- Testament allograficzny
Testament allograficzny sporządzany jest w obecności urzędnika państwowego (np. wójta, burmistrza, prezydenta miasta) oraz dwóch świadków. Spadkodawca składa swoją ostatnią wolę ustnie, która następnie jest zapisana przez urzędnika i podpisana przez spadkodawcę oraz świadków. Testament allograficzny jest mniej popularny ze względu na konieczność obecności świadków i urzędnika, jednak stanowi bezpieczną alternatywę dla testamentu własnoręcznego. Zgodnie z przepisami, pewne osoby, np. głuche lub nieme, nie mogą sporządzić testamentu w tej formie.
Testamenty szczególne
Testamenty szczególne mogą być sporządzone tylko w wyjątkowych sytuacjach i są dopuszczalne wyłącznie w przypadkach określonych przez prawo. Testamenty te mają charakter czasowy – ich ważność wygasa po sześciu miesiącach od ustania okoliczności, które uzasadniały ich sporządzenie, o ile spadkodawca w tym czasie nie zmarł. Do testamentów szczególnych zaliczają się:
- Testament ustny
Testament ustny może być sporządzony, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub gdy okoliczności uniemożliwiają sporządzenie testamentu w formie zwykłej. W piśmie stwierdzającym treść testamentu ustnego jeden ze świadków albo osoba trzecia spisuje oświadczenie woli spadkodawcy w terminie roku od jego złożenia z podaniem daty i miejsca sporządzenia testamentu, jak i przedmiotowego pisma, po czym dokument zostaje podpisany przez spadkodawcę i dwóch świadków albo wszystkich świadków. Alternatywnie świadkowie mogą złożyć zeznania przed sądem o treści testamentu.
- Testament podróżny
Testament podróżny stosuje się w sytuacjach, gdy spadkodawca odbywa podróż na polskim statku morskim lub powietrznym, a sporządzenie testamentu w zwykłej formie jest niemożliwe. Testament taki składany jest przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków. Dowódca lub jego zastępca spisują oświadczenie woli spadkodawcy, a dokument ten jest następnie podpisywany przez spadkodawcę, dowódcę (lub jego zastępcę) oraz świadków.
- Testament wojskowy
Testament wojskowy można sporządzić w okolicznościach szczególnych, mających nadzwyczajny charakter, tj. w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Testament ten może być sporządzony na kilka sposobów: przed sędzią wojskowym, przy obecności dwóch świadków lub przy jednoczesnej obecności trzech świadków.
Kto może sporządzić testament?
Testament może sporządzić osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność do testowania, czyli możliwość sporządzenia oraz odwołania testamentu, przysługuje tylko osobom pełnoletnim, które nie zostały ubezwłasnowolnione. Zdolność ta jest cechą wyłącznie osób fizycznych, ponieważ osoby prawne nie mogą sporządzać testamentu.
Ponadto, sporządzenie testamentu jest czynnością osobistą co oznacza, że nie można wyznaczyć pełnomocnika do jego sporządzenia ani do jego odwołania. Testator musi wykonać tę czynność osobiście. Wszelkie naruszenie tego wymogu skutkuje bezwzględną nieważnością testamentu. Niemniej jednak, testator może korzystać z porad innych osób przy sporządzaniu testamentu, pod warunkiem, że nie narusza to jego swobody testowania ani nie wpływa na treść testamentu w sposób niezgodny z jego wolą.
Kiedy testament jest nieważny?
Testament jest nieważny, gdy oświadczenie woli testatora jest dotknięte wadami, które wykluczają jego świadome i swobodne powzięcie decyzji. Zgodnie z art. 945 k.c., testament jest nieważny, gdy złożone oświadczenie woli zostało dokonane pod wpływem błędu, groźby lub w stanie wyłączającym świadome/swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
- Stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji: Testator musi być w pełni świadomy i zdolny do wyrażenia swobodnej woli przy sporządzaniu testamentu. Jeśli testator nie jest w stanie rozpoznać konsekwencji swoich działań, np. wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, upojenia alkoholowego lub działania innych substancji, testament jest nieważny. Podobnie, jeśli testator działa pod wpływem nadmiernych nacisków lub sugestii zewnętrznych osób, co uniemożliwia mu swobodną decyzję, testament staje się nieważny.
- Błąd: Testament jest nieważny, jeśli jego sporządzenie zostało spowodowane błędem, w tym błędem co do stanu faktycznego lub prawnego, który mógłby mieć istotne znaczenie dla decyzji testatora. Błąd może dotyczyć nie tylko treści testamentu, ale i motywów działania testatora, np. mylnego przekonania, że dana osoba pomogła mu w trudnej sytuacji życiowej, co skłoniło go do zapisania jej części majątku.
- Groźba: Jeżeli testator sporządza testament pod wpływem groźby, która wywołuje obawę o negatywne konsekwencje dla niego lub jego bliskich, testament jest nieważny. Groźba musi być wyraźna i skutkować wytworzeniem stanu zagrożenia, zmuszającego testatora do dokonania określonej decyzji.
Czy można odwołać testament?
Testament można odwołać poprzez:
- Sporządzenie nowego testamentu – Sporządzenie testamentu, który zawiera postanowienie odwołujące wcześniejszy testament lub wprowadza zmiany, które wskazują na wolę jego odwołania, stanowi wyraźne odwołanie testamentu. Możliwe jest także odwołanie testamentu poprzez sporządzenie nowego testamentu, który koliduje z treścią poprzedniego. Odwołanie może być dokonane również testamentem sporządzonym w formie podlegającej prawu obcemu, a forma testamentu odwołującego nie musi być tożsama z formą testamentu odwoływanego.
- Dokonanie czynności faktycznej – Testament można odwołać poprzez zniszczenie dokumentu (np. spalenie, podarcie), pozbawienie go cech, które zapewniają jego ważność lub dokonanie zmian w jego treści, które wskazują na wolę jego odwołania (np. przekreślenie postanowień, zmiana tekstu). W przypadku testamentu notarialnego, odwołanie może dotyczyć wypisu aktu notarialnego, nie zaś oryginału dokumentu. Ważne jest, aby czynność faktyczna miała towarzyszącą wolę odwołania testamentu.
Zaznaczamy, że powyższy artykuł ma jedynie charakter informacyjny i ogólny, nie stanowi porady prawnej ani opinii prawnej w konkretnej sprawie.
Jeśli potrzebujesz fachowej i kompleksowej pomocy prawnej w sprawach spadkowych zgłoś się do Kancelarii Adwokackiej TOKLES. Skontaktuj się z nami telefonicznie: +48 782 472 482, za pośrednictwem e-mail: kancelaria@tokles.pl lub umów się na konsultację korzystając z formularza kontaktowego, dostępnego na stronie.
